ابوالحسن علی بن عبدالعزیز جرجانیجرجانی، ابوالحسن علی‌بن عبدالعزیز، ادیب ، شاعر ، فقیه و قاضی شافعی و متکلم معتزلی قرن چهارم است. ۱ - معرفی جرجانیتاریخ دقیق تولد او مشخص نیست، اما بنا بر نقل یاقوت حموی [۱]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج ۴، ص ۱۷۹۶، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
از حاکم نیشابوری ، وی در ۳۳۷ که همراه برادرش ابوبکر به نیشابور رفت، در حدود سن بلوغ بوده است؛ بنابراین، می‌توان سال ولادت او را حدود ۳۲۲ در نظر گرفت.جرجانی از کودکی به مناطق متعددی، از جمله عراق و شام ، سفر کرد و به کسب علم و ادب پرداخت تا اینکه به شهرت رسید. [۲]
عبدالملک‌بن محمد ثعالبی، یتیمة الدهر، ج ۴، ص ۳، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
ثعالبی [۳]
عبدالملک‌بن محمد ثعالبی، یتیمة الدهر، ج ۴، ص ۳، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
نظم و نثر و خوشنویسی او را ستوده است.۲ - شعر جرجانیدر برخی منابع نیز شعر وی تحسین شده است. [۴]
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج ۱۵، ص ۳۴، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۵]
ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج ۳، ص ۲۸۰.
ادیب مشهور، عبدالقاهر جرجانی ، از اینکه شاگرد ابوالحسن بوده به خود می‌بالیده و در آثارش از وی به بزرگی یاد کرده است. [۶]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج ۴، ص ۱۷۹۷، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
۳ - علمیتوی را جامع فقه شافعی و کلام معتزلی دانسته‌اند. [۷]
حسن‌بن محمد جشمی، «الطبقتان الحادیة عشرة و الثانیة عشرة من کتاب شرح‌العیون»، ج۱، ص ۳۸۰، در قاضی عبدالجبار بن احمد، فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة، چاپ فؤاد سید، تونس).
[۸]
ابن‌مرتضی، المنیة و الامل فی شرح الملل و النحل، ج۱، ص ۲۰۶، چاپ محمدجواد مشکور، بیروت ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
نام او در طبقه پنجم فقیهان شافعی ذکر شده است. [۹]
محمدبن احمد عبّادی، کتاب طبقات الفقهاء الشافعیه، ج۱، ص ۱۱۱، چاپ یوستا ویتستام، لیدن ۱۹۶۴.
[۱۰]
ابواسحاق شیرازی، طبقات‌الفقهاء، ج۱، ص ۱۲۲، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
جرجانی پس از کسب شهرت در علم و ادب ، از خواص و نزدیکان صاحب‌بن عَبّاد (متوفی ۳۸۵)، ادیب و وزیر مشهور آل‌بویه ، شد. [۱۱]
عبدالملک‌بن محمد ثعالبی، یتیمة الدهر، ج ۴، ص ۳، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
او به صاحب‌بن عبّاد، ارادت و علاقه بسیار داشت و در اشعاری او را مدح کرده [۱۲]
عبدالملک‌بن محمد ثعالبی، یتیمة الدهر، ج ۴، ص ۱۸ـ۲۰، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۳]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج ۴، ص ۱۸۰۴، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۱۴]
ابوحیان توحیدی، مثالب الوزیرین: اخلاق الصاحب‌بن عبّاد و ابن‌العمید، ج۱، ص ۲۲۵، چاپ ابراهیم کیلانی، دمشق ۱۹۶۱.
و صاحب نیز در اشعاری، مقام علمی و ادبی و اخلاقی وی را ستوده است. [۱۵]
عبدالملک‌بن محمد ثعالبی، یتیمة الدهر، ج ۴، ص ۳، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۶]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج ۴، ص ۱۷۹۷، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۱۷]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج ۴، ص ۱۷۹۹، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
۴ - مقام قضاوتجرجانی در دوره وزارت صاحب، به قضای جرجان منصوب شد؛ اما، چه در دوره حیات صاحب چه پس از مرگ او، بارها عزل و نصب شد تا اینکه سرانجام به قاضی‌القضاتی ری رسید و تا زمان وفات ، این منصب را داشت. [۱۸]
حمزة بن یوسف سهمی، تاریخ جرجان، ج۱، ص ۳۵۲، چاپ محمد عبدالمعیدخان، حیدرآباد دکن ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
[۱۹]
عبدالملک‌بن محمد ثعالبی، یتیمة الدهر، ج ۴، ص ۳، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۰]
محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج ۸، ص ۷۱۷، چاپ بشّار عوّاد معروف، بیروت ۱۴۲۴.
۵ - وفاتسال وفات جرجانی، به اختلاف، ۳۶۶ و ۳۹۲ ذکر شده است. اگر چه ابن‌خلکان [۲۱]
ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج ۳، ص ۲۸۱.
قول نخست را ــ که از حاکم نیشابوری نقل کرده صحیح‌تر می‌داند، ذهبی [۲۲]
محمدبن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج ۱۷، ص ۲۱، چاپ شعیب ارنؤوط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت ۱۴۰۳.
نظر وی را نادرست خوانده و این تاریخ را سال فوت محدّثی به نام ابوالحسن علی‌بن احمدبن عبدالعزیز جرجانی ، که ساکن نیشابور بوده، دانسته است.بهترین شاهد برای صحت قول دوم، ارتباط جرجانی با صاحب‌بن عبّاد است که در ۳۶۶ به وزارت رسید. بیشتر منابع نیز سال وفات او را ۳۹۲ دانسته‌اند. [۲۳]
محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج ۸، ص ۷۱۸، چاپ بشّار عوّاد معروف، بیروت ۱۴۲۴.
[۲۴]
ابن‌قاضی شهبه، طبقات الشافعیة، ج ۱، ص ۱۶۱، چاپ حافظ عبدالعلیم‌خان، بیروت: عالم‌الکتب، ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
جسد جرجانی را به جرجان منتقل کردند و در آن‌جا به خاک سپردند. [۲۵]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج ۴، ص ۱۷۹۷، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۲۶]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج ۳، ص ۴۶۲، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمدحلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
ابوعلی قاسم‌بن علی‌بن قاسم، وزیر مجدالدوله، در تشیع پیکر وی حاضر بود و قاضی عبدالجبار معتزلی بر جنازه او نماز خواند. [۲۷]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج ۴، ص۱۷۹۷، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
۶ - تألیفاتمشهورترین تألیف به جامانده از جرجانی، الوساطه بین المتنبّی و خصومه است. در قرن چهارم، که نقد و ارزیابی اشعار بزرگان رونق گرفته بود، ادیبان آرای مختلفی در باره متنبّی و جایگاه شعر او ابراز می‌کردند. در این میان، صاحب‌بن عبّاد کتاب ا لکشف عن‌مساوی المتنبی را نوشت تا اشعار وی را ضعیف جلوه دهد. [۲۸]
علی‌بن عبدالعزیز جرجانی، الوساطة بین‌المتنبّی و خصومه، ج۱، ص ح، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم و علی‌محمد بجاوی، قاهره ۱۳۷۰/۱۹۵۱.
پس از آن جرجانی، برای داوری میان طرفداران و منتقدان اشعار متنبّی، الوساطة را تألیف کرد که بسیار مورد توجه قرار گرفت. [۲۹]
عبدالملک‌بن محمد ثعالبی، یتیمة الدهر، ج ۴، ص ۴ـ ۵، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
دانش و توانایی او را در تألیف این کتاب تحسین کرده‌اند. [۳۰]
عبدالملک‌بن محمد ثعالبی، یتیمة الدهر، ج ۴، ص ۴ـ ۵، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۳۱]
ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج ۳، ص ۲۸۰ـ۲۸۱.
الوساطة مختص به بررسی شعر متنبّی نیست، بلکه در این کتاب اصول و قواعد ادب آن دوره مطرح و اشعار شاعران قدیم و جدید نقد و بررسی شده است. الوساطة نخستین‌بار به کوشش احمد عارف زین (۱۳۳۱) و پس از آن با ویرایش محمدابوالفضل ابراهیم و علی محمد بجاوی (۱۳۶۴، ۱۳۷۰) به چاپ رسید. [۳۲]
علی‌بن عبدالعزیز جرجانی، الوساطة بین‌المتنبّی و خصومه، ج۱، ص ی ک، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم و علی‌محمد بجاوی، قاهره ۱۳۷۰/۱۹۵۱.
۶.۱ - دیوان شعرجرجانی دیوان شعری نیز داشته است. [۳۳]
ابواسحاق شیرازی، طبقات‌الفقهاء، ج۱، ص ۱۲۲، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۳۴]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج ۳، ص ۴۵۹، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمدحلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
بخشی از اشعار وی در منابع باقی مانده است. [۳۵]
عبدالملک‌بن محمد ثعالبی، یتیمة الدهر، ج ۴، ص ۱۰ـ۲۹، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۳۶]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج ۴، ص ۱۷۹۷ـ ۱۸۰۵، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
۶.۲ - تهذیبالتاریختألیف دیگر جرجانی، تهذیب‌التاریخ ، [۳۷]
عبدالملک‌بن محمد ثعالبی، یتیمة الدهر، ج ۴، ص ۷، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۳۸]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج ۴، ص ۱۷۹۸، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
ظاهراً همان صفوة التاریخ است که به گفته ابن‌قاضی شهبه [۳۹]
ابن‌قاضی شهبه، طبقات الشافعیة، ج ۱، ص ۱۶۱، چاپ حافظ عبدالعلیم‌خان، بیروت: عالم‌الکتب، ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
مختصر تاریخ طبری در یک جلد است.ثعالبی [۴۰]
عبدالملک‌بن محمد ثعالبی، یتیمة الدهر، ج ۴، ص ۷ـ۱۰، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
ضمن تحسین این کتاب، دو فصل از مقدمه آن را نقل کرده است.ابن‌خلدون در تاریخ خود به اقوال جرجانی استناد کرده [۴۱]
ابن‌خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج ۲، ص ۲۴.
[۴۲]
ابن‌خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج ۲، ص ۲۶.
[۴۳]
ابن‌خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج ۲، ص ۶۴.
[۴۴]
ابن‌خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج ۲، ص ۳۷۳.
که احتمالاً برگرفته از همین کتاب است، اگر چه وی در مواردی نیز [۴۵]
ابن‌خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج ۲، ص ۳۲۳.
[۴۶]
ابن‌خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج ۶، ص ۱۲۲.
جرجانی را نسب‌شناس خوانده و نام کتاب او را الانساب ذکر کرده است.۶.۳ - آثار دیگرآثار دیگری نیز در منابع به وی نسبت داده شده است که اثری از آن‌ها نیست، از جمله تفسیر القران [۴۷]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج ۴، ص ۱۷۹۸، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۴۸]
محمدبن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج ۱۷، ص ۲۱، چاپ شعیب ارنؤوط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت ۱۴۰۳.
و الوکالة شامل چهار هزار مسئله فقهی. [۴۹]
محمدبن احمد عبّادی، کتاب طبقات الفقهاء الشافعیه، ج۱، ص ۱۱۱، چاپ یوستا ویتستام، لیدن ۱۹۶۴.
۷ - فهرست منابع(۱) ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. (۲) ابن‌خلدون، تاریخ ابن خلدون. (۳) ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان. (۴) ابن‌قاضی شهبه، طبقات الشافعیة، چاپ حافظ عبدالعلیم‌خان، بیروت: عالم‌الکتب، ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۵) ابن‌مرتضی، المنیة و الامل فی شرح الملل و النحل، چاپ محمدجواد مشکور، بیروت ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰. (۶) ابواسحاق شیرازی، طبقات‌الفقهاء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۷) ابوحیان توحیدی، مثالب الوزیرین: اخلاق الصاحب‌بن عبّاد و ابن‌العمید، چاپ ابراهیم کیلانی، دمشق ۱۹۶۱. (۸) عبدالملک‌بن محمد ثعالبی، یتیمة الدهر، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۹) علی‌بن عبدالعزیز جرجانی، الوساطة بین‌المتنبّی و خصومه، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم و علی‌محمد بجاوی، قاهره ۱۳۷۰/۱۹۵۱. (۱۰) حسن‌بن محمد جشمی، «الطبقتان الحادیة عشرة و الثانیة عشرة من کتاب شرح‌العیون»، در قاضی عبدالجبار بن احمد، فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة، چاپ فؤاد سید، تونس). (۱۱) محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشّار عوّاد معروف، بیروت ۱۴۲۴. (۱۲) محمدبن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت ۱۴۰۳. (۱۳) عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمدحلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶. (۱۴) حمزة بن یوسف سهمی، تاریخ جرجان، چاپ محمد عبدالمعیدخان، حیدرآباد دکن ۱۳۸۷/۱۹۶۷. (۱۵) محمدبن احمد عبّادی، کتاب طبقات الفقهاء الشافعیه، چاپ یوستا ویتستام، لیدن ۱۹۶۴. (۱۶) یاقوت حموی، معجم‌الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جرجانی»، شماره۴۶۰۲. |